Хүүхдийг гэр бүлийн орчинд өсгөх нь чухал

Хүүхэд гэдэг бяцхан хүн эцэг эхтээ ямар энхрий, ямар ариухан гэгээн, хайр татам байдаг билээ дээ. “Анх төрсөн цагаас чинь л чамайг амандаа хийж бүлээцүүлэхээс буцахгүй, алган дээрээ бөмбөрүүлж эрхлүүлэнхэн өсгөсөн” гэж аав минь байнга хэлдэг. Хайранд умбаж өссөн хүүхэд бусдад ч тийм л халуун сэтгэлээр хандаж, тусалж, өөдөөс өөд үргэлж тэмүүлж, амьдрал нь ч баян сайхан байдаг гэдэгт ээж аав хоёр маань бат итгэдэг. Тэгэж ч бид хэдийгээ хүмүүжүүлсэн. Бага балчир ахуйдаа бүх хүүхдүүд ингэж л өсдөг хэмээн сэтгэж ирсэн.

Гэвч айл өрх бүр ийм хайранд умбаж байдаггүй, хүүхэд бүр энхрийлүүлж эрхэлж өсдөггүй гашуун үнэн элгэн хайрт Монголд минь шилжилтийн хатуу ширүүн үед улам ч тод харагдаж байсан гэлтэй.

Налгар сайхан намрын тэр нэг өдөр хотын төвийн гудамжаар дүүтэйгээ энэ тэрийг хөөрөлдөн алхаж байсан сан. Гэнэт тийм гэхийн аргагүй өрөвдөлтэй дуу амар тайван сэтгэлийг цочироон хадсан. Бага насны хүүхэд айж бачимдан бархирснаа, нулимсандаа баригдсан хоёр нүдээрээ саваа бариад өөрийг нь хайр найргүй занчсан том хүү рүү 'ахиад цохих болов уу' хэмээн бөмбөлзөн харж зогссон нь тэр олны нүдэн дээр ил байсан. Нүүр нь халтар, хувцас нь тамтаг болсон байснаас биш манай гэрийн жаахнаас ялгаагүй, дөрвөн настайгаас зайламгүй жаахан амьтныг түм түжигнэж бум бужигнасан хотын тэр гудамжинд өөр анхаарч харж, зогтуссан хүн байгаагүй. Бид хэзээ ингэж хүйтэн сэтгэлтэй болчихвоо... Яагаад өөр хэн ч анхаарахгүй байнаа гэдэг бодол толгойд хуй салхи шиг эргэлдэж, хэдэн хором яахаа мэдэхгүй зогссон сон.

Гэвч үнэндээ би ч гэсэн юу ч хийж чадаагүй. Тэр гудамжны хүүхдүүд дараа нь хаашаа явсаныг мэдээгүй. Хэрвээ болдог бол гэртээ тэр хүүг дагуулаад харих сан. Хэрвээ болдог бол нус нулимсандаа халтартсан жаахан нүүрийг нь энхрийлэн үнсэж, тэвэрч, тайтгаруулж, хооллож ундалж, цэвэрлэж асарч тойлох сон. Хэрвээ болдог сон бол... гэсэн мянган бодол өөрийгөө буруутгах сэтгэлтэй холилдон олон хоног намайг зовоосон. Тэгсгээд мартагнасан. Гэхдээ л хэзээ нэгэн цагт... гэж бодох болсон.

Тэр үед би ганцаардаж байсан. Хаашаа явж, хэнд хандаж, хэнтэй хамтарч ийм хүүхдүүдэд туслахаа мэдэхгүй учраа олохгүй байсан. Тэгээд мэдсэн. Яг үнэндээ сэтгэл нь зовниж явдаг хүмүүс санаснаас олон болохыг ойлгосон. Тэр ч бүү хэл нэлээд хэдэн байгууллага газрууд сайн муу, тохирсон тохироогүй олон аргаар энэ асуудлыг шийдэх гэж оролдож буйг мэдсэн.

Гудамжны хүүхдүүдийн тоог олон газар олон янзаар хэлдэг. Глоб Интернэйшнл ТББ-ын судалгаагаар 2007 онд нийт 145 хүүхэд гудамжинд амьдарч байсан гэдэг. Өвөл зуны аль болохоос шалтгаалаад энэ тоо хэлбэлзэж байдаг. 2003 онд ЮНИСЕФ-ээс явуулсан судалгаагаар нийт 1200 гаруй хүүхэд орон гэргүй, дийлэнх нь асрамжийн газруудад, үлдсэн нь гудамжинд амьдардаг болох нь тогтоогджээ. Хамгийн гол нь цаана нь бүр олон мянган хүүхэд орон гэргүй болох, гудамжинд гарах эрсдэлд байна гэжээ.

Шилжилтийн үеийн их давалгаанд олон ч айл өрх хамагдан, амьдралд хөлөө алдсан. Гэр бүл дэхь ажилгүйдэл, ядуурлын улмаас хүүхэд сургууль завсардаж, хүнд хөдөлмөр эрхэлж, эрүүл мэнд, боловсрол хүмүүжлээрээ хохирсон. Архидалт хүчирхийлэл тэднийг дайжин зугтахад хүргэсэн. Гэр бүлээрээ орох оронгүй болох, эцэг эх салахад хүүхэд л хамгийн их хохирч хоцорсон. Нийгмийн эрүүл мэндийн байдал, хүчирхийллийн түвшин олон ч нялхсыг өнчин болгосон. Хүүхдээ тэжээж дийлэхгүй зарим эхчүүд манцуйтай үрээ гудамжинд үлдээгээд холдож байсан. Мянга гаруй хүүхдийн орон гэргүй болсон амьдралын түүх товчхондоо ийм.

Цагдаа нар тэднийг гудамжнаас олж, Хаяг тогтоох төвд авчирах үүрэгтэй. Тэндээсээ гэр бүлд нь буцаана, эсвэл аль нэг асрамжийн төвд хүргэж өгнө. Дүн өвлийн цагаар тусгай эргүүл явагдаж, орц хонгилоор орогнон байх тэднийг бүгдийг 'барьж авчрах' ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд зохиогдох болсон.

Цагдаа нар болон гудамжны хүүхдийн асуудал хариуцсан төрийн бусад ажилтнуудад засгаас өгсөн гол үүргүүдийн нэг нь гэмт хэрэг үйлдэхээс нь сэргийлэх. Тийм ч учраас энэ хэд маань хүүхдүүдийг юун түрүүнд ирээдүйн гэмт хэрэгтэн гэдэг утгаар илүүтэй авч үзэх хандлага бий. Тэр нь хүүхдүүдэд хандах байдал, харьцах харьцаанд нь ч шууд нөлөөлж, нийгмээс ялгаварлагдахад нь улам түлхэц болдог. Үүнд бодлогын хувьд зохицуулалт хийх тодорхой шаардлага бий. Ажил үүргийг нь хүүхдэд ээлтэй байдлаар тодорхойлоод, өөрсдөд нь сургалт явуулж ойлгуулсан байхад манай цагдаа нарын хандлага сайжрах нигууртай.

Цагдаа нарын тийн сэрдэх нь мэдээж бас тодорхой хэмжээнд үндэслэлтэй. Өөрсдийнх нь өгсөн тоо мэдээллээр ихэнх хулгайн 80 орчим хувийг гудамжны болдоггүй бяцхан борууд хийдэг. Харин амиа зогоохын эрхэнд ийм хэрэг үйлддэг ч хүчирхийллийн шинж чанартай гэмт хэрэгт холбогдох нь тун ховор болохыг ТББ-ын судалгаагаар тогтоосон.

Өнөөдөр Монголд 50 гаруй асрамжийн газар ажиллаж байна. Ихэнхи нь 10-20 хүүхэдтэй, цөөн хэд нь 100 гаран хүүхдийг асарч халамжилдаг. Гэвч эндээс зугтаж гардаг хүүхдүүдийн яриагаар зарим нь яг л шорон шиг гаргалгүй цагдаж байдаг, том хүүхдүүд нь багуудаа, мөн ажилтнууд нь хүүхдүүдийг бие сэтгэлээр нь дарамталж дээрэлхэж зовоох нь ердийн үзэгдэл, идэж унтахаас өөр юм хийхгүй мөртлөө дураараа байж бас болдоггүй, юм сурч мэдэж, ажиллаж мөнгө олох боломжгүй гэх мэт бэрхшээл тулгардаг ажээ. Зүгээр сонирхсон хүмүүс бүү хэл сэтгүүлчид очиход оруулдаггүй асрамжийн газруудын талаар уншиж сонсож байсан санаанд орж билээ.

Хүүхдийг Ивээх Сан гэх мэт олон улсын хэмжээний төрийн бус байгууллагууд хүүхдийг ийнхүү байгууллагын хүрээнд өсгөх нь ихээхэн хор уршигтайг нотолдог. Тэд хүүхдийн эрх ашиг байгууллагын эрх ашиг дүрэм журмаас хэзээ ч дээгүүр тавигддаггүй агаад, цалин авч ажиллаж байгаа асрагчид нь яагаад ч эцэг эх шиг ойр халуун дотно байж чаддаггүй, байнга бусдын үгээр захиргаадалтан дор байдаг, хүүхэд өсвөр насанд хүрээд тодорхой эрх чөлөөг эдлэх ёстой атал тэгдэггүй, эцсийн эцэст өсөж том болохын цагт ердийн гэр бүлд өсөөд олж авдаг нийгэмд биеээ авч явах туршлага, амьдрах ухааныг эзэмшээгүй байдаг нь тогтоогдсон байна.

Аз болоход Монголд байдаг бүх асрамжийн газар ийм биш бололтой. Дээрээс авсан үүргийг биелүүлэгчид өөрсдийн санаачлагаар үнэн сэтгэлээсээ юм хийж буй хүмүүсээс эрс ялгардаг ажээ. Миний хамгийн сайн мэдэх нь Бадамлянхуа хэмээх Яармагт байрладаг 120 гаруй хүүхэдтэй халамжийн төв байх. Эргэн тойрны айлуудаас Lotus Child хэмээх өнгөлөг хаягнаас өөр ялгагдах юмгүй 2 хашаанд 6 байшин, 12 гэр байна. Байшинд нярай хүүхдүүд, 6 хүртэлх насныхан, гэрүүдэд арай том хүүхдүүд нь, ээж хэмээгч асрагчийн хамтаар, “өрх” бүр 9-10 гишүүнтэйгээр амьдран сууна. Том хашаанд охид, 6 хүртэлх насны хөвгүүдийн хамтаар, жижигт нь 7-оос дээш насны хөвгүүд тусдаа ч ойрхон байрлана. Хашаандаа худагтай, ус халаах төхөөрөмжтэй, гоожууртай угаалгын өрөө, усыг нь татдаг бие засах газартай.

Өөр нэг хашаанд тус төв нь өөрийн бага сургууль цэцэрлэгтэй. Томчууд нь ердийн хүүхдүүдийн хамтаар ойр хавийн дунд сургуульд сурна. Онц сурдаг ирээдүйтэй хэдийгээ бас харамгүй дэмжиж, 3-ыг нь ч Орчлон дунд сургуульд явуулна. Өглөө босоод бүгд гарч өгнө. Үдээс хойш ээж асрагч нар дээрээ ирээд багачууд нь шавиагаа ханатал тоглож, томчууд нь даалгавраа хийж гэрээ цэвэрлээд бас хамт тоглохоор шамдана. Хашааны голд байдаг үсэрдэг, пүрштэй тоглоом нь үргэлж эзэнтэй, хүүхдийн инээд цуурайтаастай. Тэд Монгол гэртээ гэр хорооллын ерийн нэг айл шиг гэрээ цэвэрлэж, хоол хийж, хувцасаа угааж, багачуудаа асарч, “ээж” хэмээх хүнтэйгээр өсөж хүмүүжинэ. Хүүхдүүд хэрвээ хүсвэл хэлээд тус төвийг орхин явж болно. Тэднийг барьж цагдах хүн, түгжих цуурга цоож байхгүй. Байгууллагын дүрэм хэмээх хатуу чанд зүйлгүй, хүүхдийн хэрэгцээг бодолцож уян хатан өөрчлөлт хийнэ. Энд хүүхдүүд сэтгэл зовних зүйлгүй жаргалтай сайхан бага насыг өнгөрүүлж байна.

Үүсгэн байгуулагчид нь анх Иог бясалгалын хичээлд сууж байгаад танилцсан түүхтэй. Бясалгалын багш гадаад эмэгтэй нь навтарсан хувцастай, шороо тоосонд дарагдсан хүүхдүүдээс бэргэж сэжиглэх нь бүү хэл таарах бүртээ идэх юм өгч, заримыг нь гэртээ дагуулж ирээд угааж, цэвэрлэж, хувцасыг нь сольж асарч тойлохыг тэд гайхах бишрэх, мөн өөрсдөөсөө ичих холилдон харсан. Удахгүй хамтарч ажиллах болсон. 1995 онд ТББ байгуулаад, хүүхдүүдийнхээ төлөө хамаг арга чарга гадаад дотоод холбоо сүлбээгээ ашиглан тэд санхүүжилт, дэмжлэг олж байсан. Маш олон хүн бага багаар тусалсан. Монголчууд мөнгө өгч чадахгүй ч хэрэгтэй хүнтэй нь холбож өгөх, өөрөө ирж туслах, гудамжинд хүүхэд олдвол авчирч өгөх гээд өөр өөрийн чадах чинээгээр тусалж байсан. Удахгүй харин мөнгө өгөх ч чадалтай болсон. Өмнө нь зуун хувь гадны буяны байгууллагуудад түшиглэн санхүүжилтээ олдог байсан бол одоо энэ нь 70 хувь хүртэл буурсан. Цаашид ч Монгол байгууллага хүмүүсийн хувь нэмэр нэмэгдэх төлөвтэй.

Асар олон хүний сэтгэлийн үр ийнхүү өөр хаана ч байхгүйгээр дэлгэрсэн. Тэд бол улсын асрамжийн газрууд гудамжны хүүхдүүд авдаггүй, олон улсын байгууллагуудын тусламж орж ирээгүй байхад, төрөөс өчүүхэн ч санхүүжилтгүйгээр өдий зэрэгт төвөө хүргэсэн. Одоо ч сайн яваа хүүхдүүдээс нь сайхан мэдээ сонсогддог.

Харин ээж асрагч нар нь их солигддог, зарим үед ажилтны тоо хүрэлцээгүй, хүүхэдтэй ялангуяа эрэгтэй хүүхэдтэй ажиллах туршлага дутдаг, цөөн хэдэн хүмүүсийн нуруун дээр дэндүү их үүрэг ачаа ногддог, сайн дураар ирж ажилладаг нь ихэнхи нь гадаадууд байдаг гээд тэдэнд дутагдаж буй зүйлүүд ч бий. “Монголчууд улам олноороо ирж туслаж байгаасай, хүүхдүүдтэй маань нөхөрлөж, тусалж дэмжиж, өөрсдийн мэддэг чаддагаасаа зааж өгдөг байгаасай. Хамгийн гол нь тэдэнд маань сэтгэлийн дэм, өөртөө өөрийн ирээдүйд итгэх итгэл, өөдрөг сэтгэл бий болгож өгөөсэй” гэж Бадамлянхуагийнхан хүсэж, найдаж байгаа.

Ирээдүйд бид хүүхэд бүрээ хариуцлагатай эцэг эхийн ёсоор хайрлан өсгөж, халуун дулаан гэр бүлийн орчинд хүмүүжүүлж чаддаг болохын цагт, золгүй явдлын улмаас өнчирсөн, хаягдсан хүүхдийг удам судар, царай зүс, өвчин эмгэг гэх зэргээр ялгаварлан гадуурхалгүй энэрэн өсгөдөг болохын цагт ийм байгууллагын хэрэг үгүй болно. Тэр болтол бидний хийж болох хамгийн чухал зүйлүүдийн нэг бол өөрсдийн зүгээс чадах бүхнээ хийн тэднийг дэмжих явдал юм.